АЭС ЕЛ БОЛАШАҒЫ ҮШІН МАҢЫЗДЫ
Ордабасы аудандық орталық ауруханасының мәжіліс залында АЭС салуды қолдау жөніндегі республикалық Халықтық штабтың өкілі Нұрсұлтан Байтілесов және штаб мүшелері Ғани Раймбеков, Әлиасқар Бердімұрат медицина қызметкерлерімен кездесіп, түсіндіру жұмыстары жүргізілді.
Онда Мемлекет басшысының халыққа жолдауынан туындаған мақсат-міндеттерді баяндап, қатысушылар тарапынан қойылған сауалдарға жауап берді.
Жиында республикалық Халықтық штабтың мүшесі Нұрсұлтан Төленұлы АЭС құрылысының маңызы мен қажеттін түсіндірді. Сонымен қатар АЭС құрылысы елдің экономикасы мен энергетикалық қуатын арттыратынын тілге тиек етті.
Бауырлас Түркияда АЭС жағдайы қалай дамып жатыр?
Кейінгі 20 жылда Түркиядағы электр энергиясын тұтыну деңгейі үш есе артты. Орташа алғанда, елдегі энергия тұтыну жыл сайын 4% өсіп жатыр. Болжамдарға сәйкес, бұл өсім алдағы 20 жылда жалғасын табады. ГК «Росатом» Түркияның Мерсин қаласында өз флагмандық жобасы, 4,8 ГВт қуаты бар, «Аккую» АЭС-ін салуды жүзеге асырып келеді. Былтыр Түркия Ядролық клубқа кірді. «Аккую» АЭС-інің құрылыс алаңында алғашқы ядролық отын партиясының жеткізілуіне арналған салтанатты шара өтті. МАГАТЭ классификациясына сәйкес, алаң нақты ядролық объекті болып саналады. Түркия Республикасы – атом станциясын Build-Own-Operate (BOO) моделі бойынша салып жатқан бірінші ел. Мұнда жеткізуші компания бір уақытта технологияның иесі, инвестор, станция иесі және құрылыс жасайтын мердігер ретінде әрекет етеді. “Аккую” АЭС-інің құрылысы 2018 жылы басталды. Келісім бойынша станцияның төрт блогының құрылысы 2028 жылдың соңына дейін аяқталуға тиіс. Ал келесі жылы бірінші энергоблок іске қосылады. Қазір құрылыс алаңында 34 мыңнан астам адам жұмыс істеп жатыр. Олардың 80%-ы Түркия азаматтары. Мерсиндегі АЭС құрылысы кезінде Түркияның барлық өңірлерінен 300-ден астам жастар Ресейге барып жоғары білім алып, елге жұмысқа оралды. Түркия елдің әлеуетін арттыру үшін адами капиталды дамыту қажет екенін түсінеді. Сондықтан “Аккую” алаңында құрылыспен қатар оқыту орталығы ашылды. Толық масштабтағы жаттығу алаңында болашақ АЭС операторлары станцияны эксплуатациялау кезінде туындауы мүмкін міндеттерді орындап үйренеді. АЭС құрылысы барысында Мерсин провинциясында өндірістер мен елдің жалпы инфрақұрылымын дамыту бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр. Мұнда көптеген түрік компаниялары атом саласындағы жоғары сапа стандарттарына сай болуды үйренді. Қазір олар жабдықтың бір бөлігін жасап, атом электр станциясының құрылысына жоғары білікті мамандарды қамтамасыз етеді. Бүгінде “Росатом” жобасына жұмсалған жалпы қаражаттың жартысынан көбі түрік компанияларының жеткізушілеріне төленген. Себебі құрылыс басталғанда барлық металл конструкциялар Ресейден Мерсинге жеткізілетін. Алайда, түрік ғалымдары мен өндірушілері ресейлік үлгілер негізінде өздерінің бірегей металл қорытпасын жасап шығарды. Енді түрік компаниялары үлкен құрылыс үшін қажет өнімді өздері өндіреді.
Түркияның бұл тәжірибені басқа да атом станцияларын салуда қолданғысы келетіні түсінікті. Анкара тек бір атом электр станциясымен шектелгісі келмейді. Өйткені елде электр энергиясын тұтыну жыл сайын өсіп жатыр. Түркияның энергетика министрі Альпарслан Байрактар елде Синопте тағы 4 блок және басқа аймақта 4 реактор орнату қажет екенін айтты. Ал болашақта елдің шағын модульдік реакторларға назар аударатынын жеткізді. Энергетика министрі Түркияның Ресеймен ынтымақтастықты жалғастыратынын атап өтті. Елдегі АЭС-тің экономиканы декарбонизациялауға және энергетикалық қауіпсіздікті нығайтуға ықпал ететінін алға тартты.
Қазақстанда ядролық салада мамандар бар ма?
Айтпақшы, 150 қазақстандық азамат – ядролық салада Ресей жоғары оқу орындарының түлектері. Олар “Аккую” АЭС-інің құрылысына белсенді қатысып жатыр. “Росатом” жобаларында әлем бойынша шамамен 2 мың қазақстандық жұмыс істейді. Потенциалды түрде бұл кәсіби кадрлар шетелде алған білімдері мен тәжірибелерін өз елдерінің игілігі үшін, Қазақстандағы алғашқы АЭС-тің құрылысына қолдана алады.
Одан бөлек, Алматыдаға ҚАЗҰУ-да МИФИ ұлттық зерттеу ядролық университетінің филиалы ашылды. Оның студенттері де жаңа АЭС-те алған білімдерін қолдана алады.
Біздің командамыз Қазақстанның ұлттық ядролық орталығында, Маңғыстау энергетикалық комбинатында, Ульбинск металлургиялық комбинатында, Ульба-ТВМ бірлескен кәсіпорнында, Өскемен ГЭС-інде, Ядролық физика институтында, Байкен-U уран кен орнында, Балхаш қаласының Үлкен ауылында түсірілімдер жүргізді. Сонымен қатар Сочиде өткен АТОМ-ЭКСПО мен Астанадағы КАЗАТОМ-ЭКСПО көрмелеріне қатысты. Барлық жерде, әсіресе өндірісте, біз атом өнеркәсібінің көптеген жоғары кәсіби мамандарымен кездесіп, таныстық. Әрине, кадрларды әрі қарай даярлап, ұлттық инфрақұрылымды дамыту әрқашан маңызды.
Өзге жаңартылатын энергия көздері қандай?
Жаңартылатын энергияның басқа түрлері, мысалы, күн батареялары мен жел генераторлары туралы айтсақ, қазір адамзат оларды “жасыл энергетика” саясатын қолдау шеңберінде дамытуға ұмтылып отыр. Шынында, кей жерлерде үлкен АЭС салу мүмкін болмай жатады. Мұндай жағдайларда күн және жел энергиясы тиімді шешім.
Ғаламдық жылынуға қарсы күрес шеңберінде өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап парниктік газдардың шығарындыларын азайту бойынша халықаралық құжаттар әзірленді. 1997 жылы Киото хаттамасы қабылданса, 2015 жылы әлемнің 195 мемлекеті, соның ішінде Қазақстан да, Париж келісіміне қол қойды. Бұл келісімдерге сәйкес, елдер өз еріктерімен парниктік газдардың шығарындыларын азайту шараларын қабылдауға міндеттелді. Осыдан кейін Қазақстанда жел және күн электр станцияларын белсенді түрде салу басталды.
2024 жылға қарай елімізде жалпы орнатылған қуаты 2 800 мегаваттан асатын 150-ге жуық “жасыл” энергетика нысаны салынды. (Орнатылған қуат – бұл электр станциясының 100 пайыздық жүктемеде жұмыс істеген кездегі паспорттық қуаты). Энергетика министрлігінің мәліметі бойынша, 2023 жылы жаңартылатын энергия көздерінің елдің жалпы энергетикалық теңгеріміндегі үлесі шамамен 6%-ға тең.
Жаңартылатын энергия көздерінің (ЖЭК) үлесі қандай болуы керек?
Көптеген әлемдік сарапшылардың пікірінше, күн мен жел сияқты табиғи компоненттерге негізделген жаңартылатын энергия көздерінің (ЖЭК) үлесі кез келген елдің энергия жүйесінде шектеулі болуы қажет. Электр энергиясы тұтастай алғанда, табиғаттың өзгермелі жағдайларына тәуелді болмауы керек. Ол тәулік бойы, 24/7 қолжетімді болып, максималды тиімділікпен жұмыс істеуге тиіс. Жаңартылатын энергетиканың артықшылығын бағаламай, атомдық және жел генерациясы арасындағы айырмашылықты түсіну маңызды. Бұл екі энергетикалық ресурс та тиімді. Бірақ жаңартылатын энергия көздері үнемі негізгі энергия генерациясына қажеттілік тудырады. Өйткені олар энергияны тұрақты түрде өндіре алмайды.
Өнеркәсіптің дамуы негізгі генерациясыз мүмкін емес, себебі зауыттар мен фабрикалар тек күн сәулесі түсіп тұрған немесе жел соғып тұрған кезде жұмыс істей алмайды. Олар әрқашан жұмыс істеп тұруы керек. Сонымен қатар күн батареялары мен жел қондырғыларының қызмет ету мерзімі, орташа алғанда, 20-30 жыл болады. Сондықтан бұл көздермен өндірілетін энергия атом энергиясымен салыстырғанда әлдеқайда қымбат. Сарапшылардың айтуынша, жаңартылатын энергия көздерінің қауіпсіз үлесі кез келген мемлекеттің энергия жүйесінде жалпы қуаттың 10-15%-ынан аспауы керек. Пайдаланылған жаңартылатын энергия көздерімен (ЖЭК) не істеу керек? Пайдаланылған ЖЭК мәселесі қазір өте маңызды сұрақтардың бірі. Әзірге әлемде пайдаланылған күн панельдері мен жел генераторларын тиімді түрде кәдеге жарату тәсілдері ойлап табылған жоқ.
Мүмкін, осы себептен кейбір шетелдік компаниялар қымбат ветрялық және күн электр станцияларының жабдықтарын дамушы елдерге сатуға тырысып жатыр. Олар өз елдерінің аумақтарын пайдаланылған күн батареялары мен жел генераторлары секілді өнеркәсіптік қоқыспен ластамай, оны басқа елдерге жіберуді жөн көреді.
Кейбір шетелдік компаниялар қымбат күн және жел генераторларын дамушы елдерге сатуға тырысатыны да осы себепке байланысты болуы мүмкін. Олар пайдаланылған құрылғыларды өз елдерінде қалдырып, өнеркәсіптік қоқысқа айналдырмау үшін дамушы елдерге экспорттауды жөн санайды. Мұндай жағдайлардан қорғану үшін күн және жел энергиясын тиімді әрі саналы түрде пайдалану қажет.
Сондай-ақ болашақтағы қажеттіліктерді нақты есептеу үшін жоспарлау, экономика және экология саласындағы тәуелсіз сарапшылардың қатысуы маңызды. Олардың міндеті – елдің электр энергиясына деген нақты сұранысын есептеп, жаңартылатын энергия көздерінің пайдасы мен зиянын әділ бағалау.
Осыған байланысты пайдаланылған ЖЭК-ті кәдеге жарату мәселесін шешу үшін, халықаралық деңгейде тиімді және экологиялық қауіпсіз шешімдер табу қажет.
Сондықтан күн және жел энергиясын (ЖЭК) пайдалану кезінде біз оларды мұқият әрі саналы түрде қолдануымыз керек. Энергия қажеттіліктерін есептеу үшін тәуелсіз және тәжірибелі сарапшыларды тарту маңызды. Олар елдің электр энергиясына деген нақты сұранысын дұрыс бағалап, ЖЭК-тің пайдасы мен зиянын әділ түрде талдай алады.
Неліктен атом энергиясы идеологиялауға ұшырады?
Бүгінде әлемде шамамен 60 атом электр станциясының (АЭС) құрылысы жүріп жатыр, ал тағы 110 кешен салу жоспарланып отыр. Алайда халықтың атом энергетикасы туралы ақпарат деңгейі төмен, және көпшілік көбіне қауесеттер мен аңыздарға сүйенеді.
Бұл жағдайды ғылыми фактілер мен нақты есептеулерге негізделген ашық пікірталастар ұйымдастыру арқылы өзгертуге болады. Атом энергиясының артықшылықтары мен қауіптерін түсіндіру, сондай-ақ ақпараттандыру халықтың атом энергетикасына деген көзқарасын өзгертуге ықпал етуі мүмкін.
Атом энергиясының идеологиялануы
Атом энергетикасы бүгінде белгілі бір деңгейде идеологияланған тақырыпқа айналды. Қазір әлемде шамамен 60 атом электр станциясы салынып жатыр. Ал тағы 110-ының құрылысы жоспарланды. Бірақ атом энергетикасына қатысты қоғам арасында түрлі қауесеттер мен аңыздар кең таралған, бұл халықтың дұрыс ақпарат алмауына байланысты. Осыған байланысты, ғылыми фактілер мен нақты есептеулерге негізделген ашық және шынайы пікірталастар өткізу маңызды.
Мысалы, кейбір ақпарат құралдарының хабарлауынша, Армения жақында американдық компаниялармен бірге атом электр станциясын (АЭС) салуға ниет білдірді. Алайда, Армениядағы бұрыннан бар АЭС-тің кәсіби ұжымы ресейлік әріптестерімен бірлесіп, станцияның қызмет ету мерзімін айтарлықтай ұзартуға қол жеткізді.
Мецамор АЭС-і кеңес дәуірінде ескі технологиялармен салынған екі ВВЭР-440 реакторлық блоктан тұрады. Соған қарамастан, ол 1988 жылы Спитактағы жойқын жер сілкінісінен аман қалып, жұмысын жалғастырып келеді және бүгінде елдің жалпы электр энергиясының 30-40 пайызын өндіреді.
Ресейде халықтың 75%-дан астамы атом энергетикасына оң көзқараспен қарайды. Атом электр станциялары, ядролық отын өндіру зауыттары және уранды байыту комбинаттары орналасқан қалаларда атом технологияларын қолдаушылардың деңгейі 90%-дан асады.
Жапонияда 33 ядролық реакторы бар 15 жұмыс істеп тұрған АЭС бар. олардың көбісі суық тоқтау күйінде болса да, кейбірі модернизациядан өтіп жатыр.
Оңтүстік Кореяда, Алматы облысымен көлемі шамалас аймақта, 17 АЭС жұмыс істейді.
Сондықтан халыққа неғұрлым тікелей және ашық ақпарат жетсе, адамдардың пікірі де соғұрлым объективті болады. Ауыздан-ауызға тараған дақпырттар мен мифтер азайып, шындық пен фактілер көбейеді. Қоғамдық пікір ғылыми фактілер негізінде қалыптастырылуы керек. Ядерлік технологиялардың тиімділігін барлық кезеңде және халыққа беретін артықшылықтарын түсінікті түрде көрсету арқылы қоғамдық пікірді қалыптастыру қажет. АЭС-ті салу туралы әр түрлі біліксіз сөздер мен фейктерден аулақ болу үшін, станцияны салумен жауапты органдар журналистер үшін білім беру материалдарын үнемі әзірлеп, оларды құрылыс барысы, ядролық энергетика және халыққа беретін артықшылықтары туралы дұрыс әрі уақтылы ақпарат таратуды қамтамасыз етуі керек. Кездесуде медицина қызметкерлері толғандырған сауалдарын қойып, атом электр станциясының болашағына қатысты өз ойларын білдіріп, Мемлекет басшысының Жолдауда айтқан АЭС салу бастамасын қолдайтындықтарын білдірді. Кездесу барысында референдумдағы әрбір таңдау ел болашағы үшін маңызды екендігін жеткізді.
Түркістан облысы: Ордабасы аудандық ауханасында АЭС ел болашағы атты жиын өтті.
