“Аль-Фараби атындағы мектебі”ЖШС-де Шымкент ҚПД Абай АПБ-ның ЖПҚБ ЮПБ УПИ полиция аға лейтенанты Амангельдиев Анес, ДТЖЖО: М.Айдарова, ұлдар кеңесінің төрағасы Ж.Мамешов, ұлдар кеңесінің құрамы М.Арысбек, А.Талтеев және сынып жетекшілер, 8-11-сыныптың оқушыларының қатысуымен «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арсында қылмыс пен құқықбұзушылықтың алдын алу, сонымен қатар буллинг, лудамания құмар ойындарға әуестігі бар адамдардың туралы дерті, аталған дертке ұшыраған адамның бойында әлеуметтік, кәсіби, материалдық және отбасылық құндылықтар құлдырап, адамгершілік қасиеттері жойылатындығы туралы айтылды. Түсіндірме жұмыстары барысында төмендегідей ақпарттарға тоқталды:
1 Қазіргі таңда қоғамның алдында тұрған басты мәселелердің бірі – кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасындағы қылмыстың, құқық бұзушылықтың алдын-алу, кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуіне жол бермеу оның алдын алу болып табылады. Статистикаға жүгінсек қоғамдық тәртіпті бұзатын, құқық бұзушылықты, қылмысты жасайтын, сондай-ақ ішкі істер бөлімдерінде есепте тұрған жасөспірім балалардың басым бөлігі жайсыз отбасылардан шыққанын көрсетеді. Алайда, кейбір ата-аналардың өз балаларының тағдырына алаңдаушылық танытпай, олардың үйден және мектептен тыс бос уақыттарында немен айналысып, шұғылданып жүргендерін бақыламауларынан, қадағаламауынан орын алатын жағдайлар да кездеседі. Яғни, ата-аналар мен оқу орындары тарапынан тиісті бақылаудың болмауы да құқық бұзушылыққа, қылмысқа итермелейтін факторлар болып табылады. Әсіресе, жасөспірім құқық бұзушылық пен қылмысты ішімдік және есiрткi, психотроптық заттардың әсерінен жасайтындар көптеп кездесетіні де құпия емес. Мәселен, түнгі ойын-сауық орындарында жасөспірімдер алкогольдік ішімдіктің түрлісін ішіп, есiрткi, психотроптық заттарды қолдану әсерінен әр-түрлі құқық бұзушылыққа, қылмысқа баратын жағдайлар жиі кездеседі, өйткені ішімдік пен есірткі, өз кезегінде, оларды қылмыс жасауға итермелейді, ықпал етеді. Елімізде кәмелетке толмаған жасөспірімнің ата-анасының бақылауынсыз түнгі уақытта тұрғынжайдан тыс жерде жүруінің өзі әкімшілік құқық бұзушылыққа жатады, ол үшін тіпті әкімшілік жаза да қарастырылған. Мәселен, Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 442-бабына сәйкес, кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта заңды өкілдерінің еріп жүруінсіз сағат 22-ден таңғы 6-ға дейін ойын-сауық мекемелерінде болуы – заңды өкілдеріне үш айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың заңды өкілдерінің еріп жүруінсіз тұрғынжайдан тыс жерде сағат 23-тен таңғы 6-ға дейін болуы – заңды өкілдеріне ескерту жасауға әкеп соғады. Осы көрсетілген әкімшілік жазалар қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекеттер – заңды өкілдеріне жеті айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғатынын ескеру қажет. Алайда, жоғарыда айтылған ережелерді жасөспірімдердің барлығы бірдей сақтай бермейді. Сол себептен кей жағдайларда, ата-анасының бақылауы жеткіліксіз болу салдарынан жасөспірімдер тұрғынжайдан тыс жерге кетіп, әр-қилы құқық бұзушылықтар мен қылмысқа барады. Өкінішке орай кәмелетке толмаған кейбір жасөспірімдер қылмыс пен құқық бұзушылықтың арты неге əкеліп соғатынына аса мəн бере қоймайды, түсінбейді, жеткілікті ұқпайды. Сол себептен, кәмелетке толмаған жасөспірімдердің қылмысын ерте кезеңде алдын алудың және оны болдырмаудың негізгі құралы ретінде әрбір отбасында ата-ананың балаларына дұрыс тәрбие беруі, жүріс-тұрысына күнделікті бақылау жүргізуі, өсіп келе жатқан жасөспіріммен жақын және ашық түрде сөйлесіп, оның айналасындағы достары мен таныстары туралы хабардар болуы қажет деген ойдамын.
2 Бүгінгі күнгі қоғамның алдында тұрған басты міндеттердің бірі — балалар мен жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын-алу, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өсуіне жол бермеу. Жасөспірімдердің қалыптасуына әсер ететін факторлар:
Отбасы. Отбасындағы қарым-қатынас жасөспірім үшін, оның тұлға ретінде қалыптасуы үшін үлкен тәрбиелік мәнге ие. Қазіргі уақытта көптеген отбасыларда балаларды ата-аналардың бірі, көбінесе анасы тәрбиелейді, бұл жасөспірімдерді тиісті қадағалаудың болмауына әсер етеді, оған моральдық қолдау, қамқорлық, көңіл бөлінбейді-мұның бәрі тұлғаның қалыптасуына кері әсер етеді. Мектеп. Мұғалімдермен қарым-қатынасы қиын жасөспірімдер көбінесе сыныпта оқшауланып, өздерін бөтен сезінетіндігімен, әдетте қиын жасөспірімдер нашар оқитындығымен күрделене түседі. Оқуы қиын жасөспірімдерді сынып ұжымында оқшаулау олардың құқық бұзушылық жолына түсуіне ықпал ететін басты себептердің бірі болып табылады.
Көше. Отбасында және мектепте қолдау мен көңіл бөлінбей өскен кәмелетке толмаған адам қарым-қатынас қажеттілігін қанағаттандыра алатын басқа ортаны іздейді. Жас-өспірім, әдетте, көшеде қарым-қатынастың жетіспеушілігін толтыруға тырысады. Егер мұнда ол «жаман» әсерге ұшыраса, онда оның қалыптасуы теріс болуы мүмкін. Әдетте, мұндай жасөспірімдердің тұрақты қызығушылықтары жоқ, спорттық және басқа үйірмелер мен секцияларға қатыспайды, мақсатсыз уақытты өткізуге мәжбүр болады.
Оң нәтиже тек отбасының, мектептің және сыртқы демалыс және әлеуметтік мекемелер мен ұйымдардың бірлескен және үйлесімді жұмысымен мүмкін болады. Сондай-ақ, аудан бойынша кәмелетке толмағандардың арасында құқық бұзушылықты болдырмау, заңды мүдделерін қорғау мақсатында полиция бө-лімі, жұмыспен қамту бө-лімі, білім бөлімі, денсаулық сақтау және де өзге өкілдерді біріктіретін аудандық кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссия жұмыс жасайды. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың арасында құқық бұзушы-лықтың алдын алуда барлық мүдделі органдармен бірігіп профилактикалық рейдтер ұйымдастырылып, ойын – сауық орындары, қолайсыз отбасылардың тұрмыстық жағдайы тексеріледі.
3 «Буллинг» сөзі – мазалау, қудалау, қорлау дегенді білдіреді. Өкінішке орай, бұл мәселе біздің мектептерімізде бұрыннан болып келеді, бүгін де бар. Статистикаға сенсек, Қазақстанда 11-15 жас аралығындағы әр бесінші оқушы қатарластарынан қысым (буллинг) көреді екен. Бұл мәселе тек осы жастағы балаларға қатысты деген сөз емес. Буллинг балабақшада да, бастауыш сыныпта да, жоғары сынып, тіпті жоғары оқу орындарында да бар. Жаңалықтардан қатарластарынан қысым көрген, сыныптастарының сынына ұшыраған, жолдастарынан жәбір көрген, өз-өзіне қол жұмсамақ болған және жұмсаған оқушылардың жантүршігерлік оқиғаларын жиі еститініміз осының дәлелі. Әрине, балалардың арасында конфликт болмай тұрмайды. Сондықтан, кез келген жағдайда «бұл – буллинг» деп атой салмай, ара жігін ажырата білген дұрыс. Буллинг: арнайы ұйымдастырылып белгілі бір мақсатпен жасалады; жиі немесе күнделікті қайталанады; екі тараптың күші тең болмайды; агрессия үнемі бір тараптан болады, құрбан да ауыспайды; бір жақ қатты қысым көреді, екінші жақ үнемі жеңіске жетіп отырады. Буллингтің түрлері: Физикалық буллинг – күш көрсетіп, әлімжеттік жасау: итеріп жіберу, құлату, тебу, ұру, қолын қайыру, денесін зақымдау. Көбіне балалар мұны ата-анасына айтпайды. Тек жырық, соққы белгісі арқылы білесіз. Әлеуметтік буллинг – бұл құрбанды ортадан бөлектеу, ортақ шаралардан шектеу. Мысалы, барлығын шақырып, бір баланы әдейі туған күнге шақырмау, жарыстарға қатыстырмау, командаға алмау, ешкімнің онымен дос болмай, шетке ысыруы. Белгілері: бала көбіне жалғыз жүреді, достары жоқ, сыныптастары туралы ештеңе айтпайды, үнемі көңілсіз. Вербальді буллинг – сөзбен намысына тию, мазақ ету, келемеждеу, ар-ұятын таптау, қорқыту, т.с.с. Вербальді буллингке тап болған баланың ең әуелі тәбеті нашарлайды. Өзімен-өзі болып қалады. Өзін ренжіткен сөзді айтып, «Мен сондаймын ба?» деп сұрауы мүмкін. Кибербуллинг – әлеуметтік желі, байланыс құралдары арқылы зиян келтіру. Біреуге жария түрде жала жабу немесе жеке хаттармен қорқыту. Мұның белгілері: бала алаңдап телефонына жабыса береді, көңіл-күйі төмендеп кетеді, ұйқысы нашарлайды. Барлық буллинг түріне ортақ белгілер Баласының буллинг құрбаны болып жүргенін аңғару үшін ата-ана оның мәнез-құлқын, іс-әрекетін үнемі бақылап, әрбір өзгеріске мән беруге тиіс. Негізгі белгілер: баланың денесінде көгерген, қызарған, жарақат іздерінің болуы; киімдерінің жыртылып, заттарының жоғалуы, бүлінуі; баланың мектепке барғысы келмеуі; сыныптастарымен достығының байқалмауы (маңызды кездерде жанынан достары табылмауы, мысалы, туған күніне ешкімнің келмеуі, ешқайда шақырмауы, сабаққа жалғыз барып, жалғыз қайтуы) өзінен кіші балалар мен жануарларға агрессиямен қарау; ұйқы немесе тамақтану режимінің бұзылуы; концентрацияның жоғалуы; тез шаршау; өзгелерден оқшаулану, жалғыз болғысы келу. Буллингке қатысушылар Сіздің балаңыз басқалардан зәбір көрмесе, бұл оның буллингке еш қатысы жоқ деген сөз емес. Егер сыныбында аталған мәселе орын алатын болса, онда барлық оқушы дерлік қатысушы болып табылады. Өйткені, арнайы ұйымдастырылатын бұл әрекетте сыныптың әр оқушысы дәл театр қойылымындағы секілді белгілі бір «кейіпкер» болады. Тіпті, ата-ана мен мұғалім де «қатысушы» саналуы әбден мүмкін. Буллингке қатысушылар шеңбері құрбан, буллер (немесе агрессор), агрессорға еретіндер, агрессорды активті қолдаушылар, пассивті қолдаушылар, бейтараптар және қорғаушылардан тұрады. Сіздің балаңыз осылардың кез келгені болуы мүмкін және ол да буллингтің орын алуына белгілі бір деңгейде үлесін қосады. Бір қарағанда, мұндағы ең жағымсыз кейіпкер агрессор болып көрінеді. Алайда, оның өзінің әлі бала екенін мытпау керек. Агрессор буллерлік әрекетке бекерден-бекер бармайды. Ішінде бір мазасыздық, жайсыздық, қандай да бір мәселе (отбасында қысым көру, ата-ананың теріс тәрбиесі, дұрыс емес үлгі, психологиялық ауытқу, т.б.) итермелейді. Яғни, белгілі бір деңгейде ол басқа бір агрессордың құрбаны деуге әбден болады. Оқушы кезінде агрессор болған балалардың көбі есейгенде осындай әрекеті үшін өкініп, ұялып, өзін жазғыратын болады. Сондықтан, агрессорды кінәлай жөнелмес бұрын, оның да ішіне үңіліп, себебін іздеп көмектесуге ұмтылған жөн. Құрбан – көбіне физикалық және эмоционалды әлсіз, сырт бейнесінде басқалардан оқшаулап тұратын өзгешелігі бар (көзілдірік, брекет тағатын, дене тұрқы тым ұзын не тым қысқа, т.с.с.), тым жақсы оқитын немесе тым белсенді, мұғалімдердің «сүйіктісіне» айналған, жаңадан ауысып келген балалар тап болып жатады. Алайда мұнда белгілі бір заңдылық жоқ, кез-келген бала буллингке тап болуы мүмкін. Агрессорға еретіндер мен қолдайтындар – әлімжеттік жасаушыға көмектесетіндер. Олар да бала, сәйкесінше ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін ажырата алмағандықтан, кім күшті – соның жағына шығады. Пассивті қолдаушылар мен бейтарап тұлғалар – бұлар еш шара қолданбайды. Алғашқылары іштей агрессорды қолдайды, бейтараптар әділетсіздікті, әлімжеттіктің дұрыс емес екенін білуі мүмкін, алайда екі топ та тек сырттай тамашалаумен болады. «Маған тиіспесе болды, аралассам, маған да солай жасайды» деген қорқыныш болуы мүмкін бойында. Қорғаушылар – бұл көбіне жасы үлкен аға-әпке, ата-ана, мұғалімдер. Ең өкініштісі, кейде білместіктің салдарынан үлкендердің өзі буллингке жол салушылар болып жатады. Ата-ана тарапын кететін қателіктер: Балаға оның қымбат жан екенін ұғындырмау. Қоштасқанда бетінен сүйіп, қауышқанда құшақтамау. Дәл осы әрекеттерді дұрыс жасап жүрген ата-ананың баласы өзінің қандай қымбат екенін түсінеді. Баланың қажеттіліктеріне көңіл аудармау. Бірнәрсе айтып, сөйлескісі келсе, «қоя, тұр», «кейін» деген сөздермен оған «сенің айтатының немесе жағдайың маңызды емес» деген қатынасты көрсету; Өзіне деген сенімін сындыру. Бала мәселесін айта бастаса, «Өзің де кінәлі шығарсың. Сені білемін ғой» немесе «Ешкіммен тайталаспа, сабағыңды оқып тыныш жүр», «Мектептегіні үйге тасыма» дегендей сөздермен сенімсіз қатынас орнату. Ал мұғалімдер қандай қателіктер жібереді? Оқушыларды өзі үшін «сүйікті» және «сүйікті емес» топтарға бөліп, оны ашық түрде көрсету. Бұл жерде, кейінгілер өздерін екінші таптағы адам сияқты санап, мұғалімге тісі батпайтындықтан, есесін «сүйіктілерден» алуға тырысады. Балалардың бірін-бірі мазақтауын, балағаттауын көре, ести тұра, оны тоқтатпау, елемеу. Бір оқушыға басқалардың көзінше ұрсу. Қателеріне нұсқап, жәбірлеп, бар баланың көзінше масқаралау. Осылайша басқа балаларға «нашар баламен» қалай қарым-қатынас жасау керегін үлгі етіп көрсетіп береді. Бір оқушыны басқалармен салыстырып, асыра мақтап, қалған оқушылардың алдында мәртебесін көтеру. Буллингті болдырмау үшін Ата-ана балаларына адамдармен дұрыс қарым-қатынас құру, қысым көрген адамды қолдау, өзгелерді құрметтеу үлгісін көрсетуге тиіс. Баламен ашық және жиі сөйлесіп тұруы қажет. Бала ата-анасына барлық тақырыпта ойын еркін айта алатындай, өзін тыңдайтынын, түсінетінін білетіндей сенімді қатынас орнату қажет. Мектепте пәндердің қалай өткенін, дене шынықтыруда қандай жаттығулар жасағанын, қатарластарымен қарым-қатынасының қандай екенін, интернетте не істейтінін неге көңіл-күйі жоқ екенін, сұраған жөн. Сол сияқты буллинг тақырыбында көбірек сөйлескен жағдайда бала қатарластары туралы айтатын болады. Бала сіз тарапынан психологиялық және эмоционалдық қолдауды әрдайым сезінуі тиіс. Ал мұғалімдер буллинг орын алмауы үшін сынып сағаттары мен ашық сабақтар арқылы түсіндірме жұмыстарын өткізуі керек. Балалардың арасында әлімжеттік жасау, ауыр сөздермен намысқа тию жағдайларын байқаса, дереу оған тоқтау салуға міндетті. Ата-аналармен тығыз байланыста болу, оларды да осы тақырыптағы іс-шараларға қатысуға шақыру да жақсы шешім. ERNUR.KZ
4 Лудомания — құмар ойындарға потологиялық әуестігі бар адамдардың дерті. Бүгінде Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ауруды ресми түрде мойындаған.Аталған дертке ұшыраған адамның бойында әлеуметтік, кәсіби, материалдық және отбасылық құндылықтар құлдырап, адамгершілік қасиеттері жойыла бастайды. Жалпы, лудоманияның қоғамға төндіретін қаупі орасан. Құмар ойындар мен бәс тігуге тәуелді адамдардың ішінде бар ақшаларын ұтылған соң таныс-тамырынан қарыз алып, несиеге батып, үйіндегі дүниелерін сатып, ақыры, қылмысқа баратындары аз емес.
Егер білім алушы буллингтің құрбаны болса, мінез -құлық алгоритімі туралы, ҚР Қылмыстық Кодексінің баптарымен Кодексінің тармақтары туралы айтылды әкімшілік құқықбұзушылық, қылмыс орын алған жағдайлар оқушыларға құқық бұзушылықтың қағидалары мен құқықтық нормалары, оның салдары, заңға қайшы әрекеттер сияқты мәліметтер туралы толық ақпарат берілді.
Шымкент қаласы: жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында түсіндірме жұмыстары өткізілді.
