Соңғы кездері интернет желісін пайдалана отырып жасалатын алаяқтық құқық бұзушылық фактілері көбеюде.
Адамдарды алдау үшін алаяқтар «Instagram», «Facebook», «Telegram», «Вконтакте» әлеуметтік желілерін, «OLX.KZ», «MARKET.KZ», «KOLESA.KZ», «KRISHA.KZ» сайттарын және «What’s App» мессенджерін пайдалануда. Олар жалған интернет-дүкендер, «фейк» парақшалар, сайттар ашып, түрлі тәсілдермен адамдарды алдап, сенімдеріне кіреді.
Мысалы, өзін банк қызметкерімін деп таныстырып, есепшоттағы ақшаларды бөгде адам түсіріп алайын деп жатқанын айтып, есепшоттағы ақшаларды резерв шотқа салуға сендіріп, әр түрлі халықаралық банк карталарына аударту арқылы иемденіп алуда.
Одан басқа, азаматтардың жеке мәліметтерін пайдалана отырып, әр түрлі микрокредиттік мекемелердің сайттары арқылы онлайн несиелерді рәсімдесе, «Instagram», «Вконтакте», «What’s App» әлеуметтік желілері арқылы және «OLX.KZ», «KRISHA.KZ», «KOLESO.KZ» сайттары арқылы парақша ашып, әр-түрлі (пәтер, автокөлік, оның бөлшектері, киім-кешек, аяқ-киім сату, пәтер жалға беру, жұмысқа орналастыру, несие алып беру, банктегі қара тізімнен шығарып беру қызметтері және т.б.) жарнамалар шығарып, интернет желісінен жүктелген тауарлардың фотосуреттерін жүктеп, арзан бағаға сатылатыны туралы жарнамалаған.
Жарнамаға қызығушылық танытып, хабарласқан адамдардан алдын-ала төлем талап етіп, «QIWI» әмияны немесе абоненттік нөмірге бірлік ретінде, сондай-ақ, банкоматтық карточкаларға ақша аударту арқылы немесе шығарылған шынайы жарнамаларға жалған қызығушылық танытып, сатып аламын және сол үшін ақша аударамын деп сендіріп, адамдардың банкоматтық карточка нөмірлерін және ұялы телефонына келген смс-кодтарды біліп алып, интернет-банкинг жүйесін бұзу арқылы есепшоттағы ақшаларды басқа есепшотқа аударып, иемдену де көрініс табуда.
Интернет алаяқтық — бұл интернет арқылы жеке мәліметтерді, ақша немесе басқа да құнды заттарды алдау арқылы заңсыз жолмен алу әрекеті. Интернет алаяқтары түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы адамдарды алдайды, олардың жеке деректерін ұрлап, қаржылық немесе психологиялық зиян келтіреді.
Интернет алаяқтықтың түрлері:
Фишинг — бұл алаяқтар қолданушыларды жалған веб-сайттар арқылы өздерінің жеке мәліметтерін (карта нөмірі, логин, пароль) алуға тырысады. Олар банк, пошта немесе басқа да таныс мекемелердің атынан хаттар жіберіп, адамды сайтқа кіріп, өз мәліметтерін енгізуге үгіттейді.
Мошенничество с кредитными картами — алаяқтар карточкалық ақпаратты ұрлап, оны заңсыз пайдаланады. Мысалы, интернет дүкендерінен немесе алаяқтық сайттардан төлем жасау.
Лжедружбы и знакомства — әлеуметтік желілерде, танысу сайттарында немесе мобильді қосымшаларда адамдар танысып, бір-біріне сеніп, ақшалай қаражатты немесе бағалы заттарды жібереді.
Лотерея немесе ұтыс ойындары — алаяқтар қолданушыға жүлде ұтып алғанын хабарлап, ақшаны алдын ала төлеуді сұрайды.
Интернет сауда алаяқтықтары — алаяқтар интернетте тауарлар немесе қызметтерді жарнамалайды, бірақ тапсырыс берілгенде олар ақша алады, бірақ өнімді немесе қызметті жеткізбейді.
Алаяқтықтар в социальных сетях — фейк аккаунттар мен жалған парақшалар арқылы адамдардан жеке мәліметтерді жинау немесе олардың сеніміне кіру.
Интернет алаяқтықтан қорғану жолдары:
Жеке мәліметтерді қорғау:
Өзінің жеке деректеріңізді (парольдер, есепшоттар, төлем мәліметтері) қорғаңыз. Сенімді әрі күрделі парольдер пайдаланыңыз.
Тек ресми және сенімді веб-сайттарда ғана төлем жасаңыз.
Құпия сөздерді ешқашан басқа адамдармен бөліспеңіз.
Әлеуметтік желілерде жеке ақпаратты ашық жарияламаңыз (мысалы, туған күндер, мекенжайлар).
Фишингке қарсы шаралар:
Электрондық хаттарды немесе әлеуметтік желілерде келген сілтемелерді тексеріңіз. Егер хат күдікті немесе ресми емес көздерден келсе, оған жауап бермеңіз.
Интернет-банкингті тек ресми сайттар мен мобильді қосымшалар арқылы пайдаланыңыз.
Банк немесе басқа мекемелерден келген хаттар мен хабарламаларға сенбеу қажет. Әдетте, банк сізден жеке мәліметтерді сұрамайды.
Құрылғылардың қауіпсіздігі:
Антивирус бағдарламаларын және брандмауэрді (firewall) орнатып, үнемі жаңартып отырыңыз.
Құрылғылар мен браузерлерді тексеріп, күдікті немесе қажетсіз бағдарламалардан аулақ болыңыз.
Төлемдер мен сауда:
Онлайн дүкендерден сатып алғанда сайттың қауіпсіз екеніне көз жеткізіңіз. Оның мекен-жайы «https» арқылы басталуы тиіс.
Тек танымал және тексерілген платформаларда ғана сауда жасаңыз.
Электрондық әмияндар мен төлем жүйелерінің қауіпсіздігіне мән беріңіз.
Социальдық инженерияға қарсы тұру:
Егер сізді таныс емес адам телефонмен немесе электронды хатпен өзіне сендіре отырып ақпарат алуға тырысса, сұрақтарға жауап бермеңіз.
Қоңырау шалып немесе хат жазып, басқа адамдардың жеке ақпаратын сұрау сияқты сұрауларға қатаң түрде қарсы тұрыңыз.
Әлеуметтік желілердегі қауіпсіздік шаралары:
Әлеуметтік желілерде құпиялылық параметрлерін орнатыңыз. Тек сенімді адамдарға ғана жеке ақпаратты көрсетуге рұқсат етіңіз.
Таныстардан келетін сұрауларға жауап бергенде абай болыңыз. Алаяқтар жиі сіздің достарыңыздың аккаунттарын бұзып, сізден ақша сұрау үшін қолданады.
Сенімді веб-сайттар мен қосымшаларды пайдалану:
Сенімді және қауіпсіз веб-сайттарды ғана ашыңыз.
Жүктеп алу кезінде бағдарламаларды ресми көздерден ғана алыңыз (мысалы, Google Play немесе App Store).
Сізді алаяқтыққа ұшыратуға ұмтылған жағдайда:
Алаяқтық әрекеттер туралы құқық қорғау органдарына немесе мемлекеттік органдарға хабарласыңыз.
Банктер мен төлем жүйелеріне дереу хабарласып, төлемдерді тоқтату немесе есепшотты бұғаттау үшін шаралар қабылдауды сұраңыз.
Білім беру және ақпараттандыру:
Әлеуметтік желілер мен интернет алаяқтықтары туралы ақпаратты кеңінен таратып, азаматтарды ақпараттандырыңыз.
Интернет алаяқтық туралы мектептерде, университеттерде және ұйымдарда арнайы тренингтер өткізіңіз.
Қорытынды: Интернет алаяқтықтан қорғану үшін ең бастысы — қауіпсіздік ережелерін сақтау, жеке мәліметтерді қорғау және күдікті жағдайлардан аулақ болу. Алаяқтар өз әрекеттерін үнемі жаңартып, түрлі әдістермен адамдарды алдайды, бірақ сақтық пен білімнің көмегімен бұл қауіптерден сақтануға болады.
